มํสจกฺขุปิ ทุวิธํ – สสมฺภารจกฺขุ, ปสาทจกฺขูติฯ เตสุ ยฺวายํ อกฺขิกูปเก อกฺขิปฏเลหิ ปริวาริโต มํสปิณฺโฑ, ยตฺถ จตสฺโส ธาตุโย วณฺณคนฺธรโสชา สมฺภโว ชีวิตํ ภาโว จกฺขุปสาโท กายปสาโทติ สงฺเขปโต เตรส สมฺภารา โหนฺติฯ วิตฺถารโต ปน จตสฺโส ธาตุโย วณฺณคนฺธรโสชา สมฺภโวติ อิเม นว จตุสมุฏฺฐานวเสน ฉตฺติํส, ชีวิตํ ภาโว จกฺขุปสาโท กายปสาโทติ อิเม กมฺมสมุฏฺฐานา ตาว จตฺตาโรติ จตฺตารีส สมฺภารา โหนฺติฯ อิทํ สสมฺภารจกฺขุ นามฯ ยํ ปเนตฺถ เสตมณฺฑลปริจฺฉินฺเนน กณฺหมณฺฑเลน ปริวาริเต ทิฏฺฐิมณฺฑเล สนฺนิวิฏฺฐํ รูปทสฺสนสมตฺถํ ปสาทมตฺตํ, อิทํ ปสาทจกฺขุ นามฯ ตสฺส ตโต ปเรสญฺจ โสตาทีนํ วิตฺถารกถา วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตาวฯ

ตตฺถ ยทิทํ ปสาทจกฺขุ, ตํ คเหตฺวา ภควา – จกฺขุํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ – ‘‘จตูหิ การเณหิ อนิจฺจํ อุทยพฺพยวนฺตตายา’’ติอาทินา นเยน วิตฺถารกถา เหฏฺฐา ปกาสิตาเยวฯ โสตมฺปิ ปสาทโสตเมว อธิปฺเปตํ, ตถา ฆานชิวฺหากายาฯ มโนติ เตภูมกสมฺมสนจารจิตฺตํฯ อิติ อิทํ สุตฺตํ ฉสุ อชฺฌตฺติกายตเนสุ ตีณิ ลกฺขณานิ ทสฺเสตฺวา กถิเต พุชฺฌนกานํ อชฺฌาสเยน วุตฺตํฯ

2-3. อชฺฌตฺตทุกฺขสุตฺตาทิวณฺณนา

[2-3] ทุติยํ ทฺเว ลกฺขณานิ, ตติยํ เอกลกฺขณํ ทสฺเสตฺวา กถิเต พุชฺฌนกานํ อชฺฌาสเยน วุตฺตํฯ เสสานิ ปน เตหิ สลฺลกฺขิตานิ วา เอตฺตเกเนว วา สลฺลกฺเขสฺสนฺตีติฯ

4-6. พาหิรานิจฺจสุตฺตาทิวณฺณนา

[4-6] จตุตฺเถ รูปคนฺธรสโผฏฺฐพฺพา จตุสมุฏฺฐานา, สทฺโท ทฺวิสมุฏฺฐาโน, ธมฺมาติ เตภูมกธมฺมารมฺมณํฯ อิทมฺปิ พาหิเรสุ ฉสุ อายตเนสุ ติลกฺขณํ ทสฺเสตฺวา กถิเต พุชฺฌนกานํ วเสน วุตฺตํฯ ปญฺจเม ฉฏฺเฐ จ ทุติยตติเยสุ วุตฺตสทิโสว นโยฯ

7-12. อชฺฌตฺตานิจฺจาตีตานาคตสุตฺตาทิวณฺณนา

[7-12] สตฺตมาทีนิ อตีตานาคเตสุ จกฺขาทีสุ อนิจฺจลกฺขณาทีนิ สลฺลกฺเขตฺวา ปจฺจุปฺปนฺเนสุ พลวคาเหน กิลมนฺตานํ วเสน วุตฺตานิฯ เสสํ สพฺพตฺถ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวาติฯ

อนิจฺจวคฺโค ปฐโมฯ

2. ยมกวคฺโค

1-4. ปฐมปุพฺเพสมฺโพธสุตฺตาทิวณฺณนา

[13-16] ยมกวคฺคสฺส ปฐมทุติเยสุ อชฺฌตฺติกานนฺติ อชฺฌตฺตชฺฌตฺตวเสน อชฺฌตฺติกานํฯ โส ปน เนสํ อชฺฌตฺติกภาโว ฉนฺทราคสฺส อธิมตฺตพลวตาย เวทิตพฺโพฯ มนุสฺสานญฺหิ อนฺโตฆรํ วิย ฉ อชฺฌตฺติกายตนานิ, ฆรูปจารํ วิย ฉ พาหิรายตนานิฯ ยถา เนสํ ปุตฺตทารธนธญฺญปุณฺเณ อนฺโตฆเร ฉนฺทราโค อธิมตฺตพลวา โหติ, ตตฺถ กสฺสจิ ปวิสิตุํ น เทนฺติ, อปฺปมตฺเตน ภาชนสทฺทมตฺเตนาปิ ‘‘กิํ เอต’’นฺติ? วตฺตาโร ภวนฺติฯ เอวเมวํ ฉสุ อชฺฌตฺติเกสุ อายตเนสุ อธิมตฺตพลวฉนฺทราโคติฯ อิติ อิมาย ฉนฺทราคพลวตาย ตานิ ‘‘อชฺฌตฺติกานี’’ติ วุตฺตานิฯ ฆรูปจาเร ปน โน ตถา พลวา โหติ, ตตฺถ จรนฺเต มนุสฺเสปิ จตุปฺปทานิปิ น สหสา นิวาเรนฺติฯ กิญฺจาปิ น นิวาเรนฺติ, อนิจฺฉนฺตา ปน ปสุปจฺฉิมตฺตมฺปิ คหิตุํ น เทนฺติฯ อิติ เนสํ ตตฺถ น อธิมตฺตพลวฉนฺทราโค โหติฯ รูปาทีสุปิ ตเถว น อธิมตฺตพลวฉนฺทราโค, ตสฺมา ตานิ ‘‘พาหิรานี’’ติ วุตฺตานิฯ วิตฺถารโต ปน อชฺฌตฺติกพาหิรกถา วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตาวฯ เสสํ ทฺวีสุปิ สุตฺเตสุ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวฯ ตถา ตติยจตุตฺเถสุฯ